Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny

Kościół Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny – kościół w Warszawie na placu Narutowicza przy ul. Grójeckiej 38. Został wybudowany według projektu Oskara Sosnowskiego z 1908 roku. Wezwanie kościoła jest nawiązaniem do pięćdziesięciolecia ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu Najświętszej Maryi Panny, jednak ze względu na patrona związanej z nim parafii, potocznie nazywany jest kościołem św. Jakuba.

Historia

Potrzeba powstania kościoła dla rozwijającej się dzielnicy Ochota i związanych z nią przedmieść pojawiła się na przełomie XIX i XX w. W tym czasie mieszkańcy tych okolic uczęszczali do kościołów na Woli i Koszykach. Pozwolenie na budowę kościoła i zbiórkę funduszy uzyskano w 1904 r., a w następnym roku powołano komitet budowy kościoła. Był to komitet świecki, choć złożony w dużej mierze z księży, a przewodniczył mu bp Kazimierz Ruszkiewicz. W jego skład, jako jedyny architekt, wszedł też Józef Pius Dziekoński. Komitet związany był z Wystawą Mariańską (Maryjską) zorganizowaną na półwiecze ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu, przy okazji której podjęto decyzję o budowie kościoła-pomnika. Oprócz dochodów z wystawy, komitet dysponował środkami z datków prywatnych (zwłaszcza Jana Grądzkiego – alternatywna pisownia Jan Grondzki lub Jan Grądzka – z Woli). Na miejsce kościoła planowano grunty blisko Śródmieścia, jednak mieszkańcy wymusili lokalizację przy ulicy Grójeckiej. W tamtym czasie rejon ten związany był z wsią Czyste, a kościół stawiano na słabo zabudowanym terenie. Przez to stał się on centralnym obiektem dzielnicy, będącym punktem odniesienia dla nowo wytyczanych układów architektonicznych, łącznie z wytyczonym ostatecznie w 1923 r. placem Narutowicza. W 1908 roku urządzono konkurs na projekt budowli, do którego zgłoszono 33 prace. W następnym roku do realizacji wybrano projekt Oskara Sosnowskiego. Budowa rozpoczęta w 1911 roku (24 września tego roku wmurowano kamień węgielny, a bp Ruszkowski poświęcił fundamenty) została wstrzymana w 1914 po wymurowaniu korpusu nawowego, wieży i kaplicy NMP. Po wznowieniu prac w roku 1927 zadaszenie uzyskały nawy boczne. Początkowo budowę organizował komitet świecki, ale w 1918 roku przy kościele erygowano parafię św. Jakuba Apostoła. Do wybuchu I wojny światowej z braku funduszy nie udało się w pełni wyposażyć wnętrza, zrezygnowano też z hełmu wieńczącego wieżę. Ten etap budowy zakończył się w 1938 r. We wrześniu 1939 poważniej zniszczona została tylko kaplica Najświętszej Marii Panny, jednak podczas powstania warszawskiego w 1944 gmach został mocno uszkodzony, stracił niemal całe wyposażenie, w tym witraże autorstwa H. Bardzińskiej, będące darem kresowiaków, oraz dachy. W czasie wojny spłonęła również drewniana dzwonnica, w której wisiały dzwony przeznaczone do umieszczenia w planowanej Świątyni Opatrzności Bożej. W wyniku uszkodzeń wojennych Kaplicę Kresową przebudowano w Kaplicę Pana Jezusa. W 1946 r. kościół prowizorycznie zabezpieczono i konsekrowano. Najpierw odbudowano organy, następnie odrestaurowano cztery ołtarze i odnowiono tynki. Pracami restauracyjnymi kierował od strony artystycznej Jan Zachwatowicz, a od strony kościelnej ks. inf. Stanisław Mystkowski. W tym czasie prezbiterium ozdobiono freskami projektu Lecha Grześkiewicza. Większość odbudowy zakończono w latach 50. XX w., a 24 września 1960 r. (49. rocznica wmurowania kamienia węgielnego) kościół ponownie konsekrowano, tym razem przez kardynała Stefana Wyszyńskiego. W 1977 roku pokryto miedziana blachą dach, co w zasadzie zakończyło restaurację kościoła (następne zmiany były już nowymi przedsięwzięciami). Przez ponad sto lat od rozpoczęcia budowy nie nakryto wieży projektowanym, ostrosłupowym hełmem. Początkowo wynikało to z braku funduszy, w latach PRL władze utrudniały rozbudowę kościoła pod pretekstem utrudnień w ruchu lotniczym, następnie zaś ścierały się koncepcje dokończenia budowy zgodnie z projektem i pozostawienia status quo. Nie odbudowano również dzwonnicy, na której miejscu częściowo znajduje się dom parafialny, a teren należący do kościoła ograniczono wraz z przebudową ulicy Grójeckiej.

Architektura i wystrój kościoła

Świątynia jest uznawana za najwybitniejsze dzieło polskiego modernizmu bazującego na formach historycznych i doskonała niemal synteza romanizmu z wieloma aluzjami do kościołów tej epoki. Jego przykład podawany jest w wielu polskich podręcznikach architektury, a jego projekt stał się początkiem kariery Oskara Sosonowskiego. Zasadniczo styl budowlany nawiązuje do romanizmu, choć niektóre elementy przypominają bardziej architekturę gotycką. Nawiązuje do polskich kościołów wybudowanych w tych stylach (styl narodowy), a historyczne formy romańskie są surowe, przez co wpisują się w tendencje modernistyczne.

Początkowo (do II wojny światowej) przed kościołem znajdowała się się drewniana dzwonnica nawiązująca do średniowiecznych wież izbicowych. Ceglany, nietynkowany kościół został zaprojektowany jako trójnawowa bazylika z wieżą frontową, prezbiterium półkoliście zamkniętym absydą oraz kaplicami bocznymi imitującymi transept. Na zakończeniach naw bocznych znajdują się kaplice Matki Bożej i Najświętszego Sakramentu. Masywna, czworoboczna wieża frontonowa ma cztery kondygnacje, z których każda ma nieco mniejszy rzut od poprzedniej. W kościele znajduje się kopia obrazu Matki Bożej Latyczowskiej. Według pierwotnych planów do nowo budowanej Kaplicy Kresowej miał trafić oryginał pochodzący Latyczowa wywieziony przed bolszewikami, jednak zanim wykończono kaplicę, trafił on do innego kościoła. Ocalony ze zniszczeń wojennych obraz umieszczono na jednym z filarów prawego rzędu nawy głównej. Otoczony jest lokalnym kultem i został poświęcony przez bpa Tadeusza Pikusa 8 grudnia 2001 r. W Kaplicy Kresowej oprócz kopii obrazu znajdowały się witraże przedstawiające patronów Kresów: św. Michała Archanioła z mieczem (patrona Rusi), św. Zofię (patronkę Podola) i św. Jacka (patrona Wołynia). Witraże zaprojektowane przez H. Bardzińską wykonano w Krakowie w firmie „Żeleński”. Z innych elementów wyposażenia i wystroju kościoła można wymienić belkę tęczową (nad prezbiterium) z krzyżem, zabytkowy krucyfiks (XVII w.), marmurowy ołtarz przedsoborowy (Jan Zachwatowicz) i posoborowy, droga krzyżowa w postaci płaskorzeźbionych tarcz (Franciszek Masiak), marmurowa płaskorzeźba Serca Pana Jezusa i marmurowa figura Niepokalanej (Zofia Trzcińska-Kamińska), ołtarzyk z obrazem Miłosierdzia Bożego oraz polichromie nawiązujące do wczesnośredniowiecznych fresków (Lech, Helena i Piotr Grześkiewiczowie) – freski w prezbiterium (1947), freski nawy głównej (1980–82), mozaika Matki Bożej Częstochowskiej na frontonie (1984), wystrój Kaplicy Najświętszego Sakramentu (1996). Ponadto kościół zdobią witraże o tematyce religijnej i patriotycznej (projekt – ks. H. Żochowski, wykonanie – Ryszard Więckowski, 1987–89). Tematyka witraży, głównie związana z PSZ i AK, powstała z inicjatywy weteranów tych wojsk, jako pierwsze tego typu dzieło w Polsce z okresu upadku komunizmu. Nazwiska inicjatorów umieszczono na tablicy pamiątkowej. Oprócz niej w kościele znajdują się epitafia i kolejne tablice pamiątkowe, w tym upamiętniająca Stefana Roweckiego, Stefana Mirowskiego, Jana Salamuchę, Joachima Bartoszewicza, Marię Święcicką czy żołnierzy pułku AK „Garłuch”.

[Wikipedia]