Warszawa – Śródmieście Północne – Synagoga im. Małżonków Nożyków w Warszawie

Synagoga im. Zalmana i Rywki Małżonków Nożyków w Warszawie – jedyna czynna przedwojenna synagoga w Warszawie, która przetrwała II wojnę światową, znajdująca się przy ulicy Twardej 6. Jest główną synagogą Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie oraz synagogą, w której urzęduje naczelny rabin Polski Michael Schudrich. Nabożeństwa odbywają się w niej codziennie. W każde święto, podczas którego odmawia się izkor, cały czas rozbrzmiewają modlitwy – wedle życzenia fundatorów – wspominające zmarłych Rywkę i Zalmana Nożyków.

Koncepcja budowy nowej ortodoksyjnej synagogi narodziła się w 1892 roku. 11 kwietnia 1893 roku jedyny żydowski notariusz w Warszawie, Szymon Landau, spisał akt notarialny, dzięki któremu Zalman Nożyk, syn Menaszego, za 157 tysięcy rubli zakupił od Jana Teodora Engelberta Zembrzuskiego pustą parcelę przy ulicy Twardej 6. Wiosną 1898 roku oficjalnie rozpoczęto budowę synagogi, którą kierował specjalnie powołany Komitet Budowy Synagogi.

Projekt wykonał najprawdopodobniej członek warszawskiego rodu architektów Leandro Marconi, choć nie jest to do końca pewne. Wymienia się również Juliusa Prechnera oraz Lwa Bachmana. Budowę bożnicy wyceniono na 250 tysięcy rubli, które w całości wyłożyli małżonkowie Nożykowie. 28 lutego 1902 roku Komitet Budowy Synagogi zawiadomił o zakończeniu budowy synagogi oraz zaprosił mieszkańców do jej obejrzenia oraz ewentualnego obrania sobie miejsca. Uroczyste otwarcie odbyło się 12 maja 1902 roku w święto Lag ba-Omer o godzinie 19.00. Podczas uroczystości modły prowadził kantor Lewinsohn z chórem, a uroczyste mowy wygłosili dwaj rabini. Następnie został odśpiewany Hymn Narodowy i odmówiona została modlitwa za władcę. Pochodu ze zwojami Tory i uroczystego ich włożenia do Aron ha-kodesz dokonał Zalman Nożyk. Kilka tygodni po otwarciu powołano Komitet Synagogi im. Małżonków Nożyków, w którym zasiadali m.in. fundator, Izaak Ettinger, Dawid Mojżesz Szereszewski, Arie Lejb Dawidsohn, Jecheskiel Krawcow, Josef Jecheskiel Zuckerwaar oraz B. Rikwert. Do bożnicy uczęszczali głównie bogatsi Żydzi, którzy mieli wykupione stałe miejsca. Opłaty wynosiły: 16 do 80 rubli dla mężczyzn i 8 do 30 rubli dla kobiet – stosownie do mniejszego lub większego oddalenia od ściany wschodniej. Komitet opiekujący się budynkiem zapewniał również bezpłatne miejsca dla biednych Żydów, ale tylko podczas modlitwy porannej, w dniach kiedy urządzenie podwójnego nabożeństwa było możliwe. W 1914 roku, po śmierci Rywki, bożnica wraz z innymi należącymi do niej nieruchomościami zostały nieodpłatnie przekazane Warszawskiej Gminie Starozakonnych. Warunkiem było jedynie utrzymywanie synagogi ze środków przekazanych przez ofiarodawców, zachowanie jej pełnej nazwy oraz odmawianie w święta modlitwy El Male Rachamim za fundatorów. W 1923 roku synagoga została wyremontowana, a do ściany wschodniej dobudowano półokrągły chór według planów Maurycego Grodzieńskiego. W wyniku tej przebudowy dwa oryginalne witraże z motywem geometrycznej plecionki, umiejscowione w ścianie tylnej, znalazły się w ślepej ścianie, flankując Aron ha-kodesz. W okresie międzywojennym synagoga słynęła z męskiego chóru prowadzonego przez Abrahama Cwi Dawidowicza. Oprócz uroczystości czysto religijnych odbywały się w niej także okolicznościowe koncerty oraz spotkania z okazji świąt oraz ważnych wydarzeń państwowych.

W 1939 roku synagoga Nożyków była jedną z pięciu największych synagog w Warszawie. W 1940 roku zamknięta i zdewastowana przez hitlerowców, służyła za stajnie dla koni i magazyn paszy. Po utworzeniu getta warszawskiego znalazła się na terenie tzw. małego getta.  20 maja 1941 roku władze niemieckie zezwoliły na otwarcie trzech synagog dla wiernych, w tym i synagogi Nożyków. Uroczyste otwarcie nastąpiło w święto Rosz ha-Szana. Modły odprawiał nadkantor Dawid Ajzensztadt, a krótkie i treściwe przemówienie poświęcone Miesiącowi Dziecka wygłosił prof. Majer Bałaban – nowy rabin i kaznodzieja synagogi. W lipcu 1942 roku synagoga została ponownie zamknięta, a po likwidacji tzw. małego getta znalazła się po stronie aryjskiej. Podczas powstania warszawskiego synagoga została znacznie uszkodzona podczas walk ulicznych oraz bombardowań, ale jej solidna konstrukcja się nie zawaliła. Po zakończeniu wojny synagoga została prowizorycznie zabezpieczona i częściowo wyremontowana z funduszy, które w części przeznaczyli ocaleni Żydzi. W lipcu 1945 roku odbyło się w niej pierwsze powojenne nabożeństwo. W sierpniu 1946 roku wizytę w synagodze złożył naczelny rabin Mandatu Palestyny Izaak Herzog.

 Mimo iż budynek synagogi użytkowała Kongregacja Wyznania Mojżeszowego w Warszawie, to prawnie należał do Zarządu Miasta, który dzierżawił synagogę za bardzo wysoki czynsz. W związku z tym kongregacja postanowiła wystąpić do Sądu Grodzkiego w Warszawie z wnioskiem o przyznanie posiadania nieruchomości zabudowanej synagogą. Proces okazał się dla kongregacji pozytywny, ale Prokuratoria Generalna odwołała się od wyroku z uzasadnieniem, że ówczesna (w roku 1948) kongregacja nie miała nic wspólnego z dawną gminą żydowską. Po ponownym procesie synagoga stała się własnością kongregacji.

Wkrótce przystąpiono do małych napraw i w 1951 roku nastąpiło jej pierwsze, powojenne, oficjalne otwarcie. W 1968 roku synagogę zamknięto, a modły odbywały się w pokoju znajdującym się w przyległym budynku przy ulicy Twardej 6. Po likwidacji Kongregacji Wyznania Mojżeszowego w Warszawie synagoga przeszła na własność Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. W latach 1977-1983 przeprowadzono gruntowny remont synagogi, którego celem było przywrócenie jej wyglądu z początku XX wieku oraz dobudowano od strony wschodniej aneks, w którym obecnie (w 2009) mieszczą się biura Związku Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP i Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz stołówka koszerna. Wówczas z wnętrza synagogi zniknęło wiele oryginalnych elementów, m.in. gwiazdki na suficie apsydy czy bima. Pracami kierował warszawski oddział Pracowni Konserwacji Zabytków reprezentowany przez dwie architektki, Hannę Szczepanowską i Ewę Dziedzic. Dnia 18 kwietnia 1983 roku, w 40. rocznicę powstania w getcie warszawskim, po raz kolejny uroczyście otwarto synagogę. Na tę uroczystość przybyli m.in. naczelny rabin Tel Awiwu Icchak Frenkel, arcybiskup Kazimierz Majdański, przedstawiciele rządu PRL, władz miejskich Warszawy, przedstawiciele kościołów i związków wyznaniowych. Przybyłych powitał Mozes Finkelstein, przewodniczący Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego. W 1985 roku odbyła się bar micwa Mateusza Kosa, pierwsza tego typu uroczystość w Polsce od wielu lat. Od 1988 roku po raz pierwszy od czasu zakończenia II wojny światowej warszawska społeczność żydowska mogła odprawiać modły w synagodze z rabinem. W tym bowiem roku do Warszawy przybył ówczesny naczelny rabin Polski Pinchas Menachem Joskowicz. Od 1990 roku wspomagał go Michael Schudrich, rabin Warszawy i naczelny rabin Polski. W 1989 roku synagoga otrzymała od ofiarodawców ze Stanów Zjednoczonych nowy zwój Tory, który w pełni odpowiadał wymogom religijnym warszawskiej społeczności żydowskiej. Wcześniej bowiem brakowało takiego egzemplarza w Warszawie 19 kwietnia 1993 roku podczas uroczystego nabożeństwa z okazji 50. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim, po raz pierwszy w historii stosunków chrześcijańsko-żydowskich biskup katolicki, arcybiskup Henryk Muszyński i rabin Warszawy Michael Schudrich modlili się wspólnie w synagodze].

[Wikipedia]